آیه 152 سوره بقره

فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونِ (152)

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 288

فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ‌: پس ياد كنيد مرا به طاعت و عبادت تا ياد كنم شما را به ثواب و مغفرت.

بيان: مفسّران را در اين كلمه شريفه وجوهى است:

1- ياد كنيد مرا در طاعت تا ياد كنم شما را به رحمت.

2- ياد كنيد مرا به شكر گزارى تا ياد كنم شما را به زيادتى.

3- ياد كنيد مرا به دعا، تا ياد كنم شما را به اجابت.

4- ياد كنيد مرا به اخلاص تا ياد كنم شما را به خلاص.

5- ياد كنيد مرا به ايمان تا ياد كنم شما را به امان.

6- ياد كنيد مرا به اسلام تا ياد كنم شما را به اكرام.

7- ياد كنيد مرا در صحت و غنا، تا ياد كنم شما را در فقر و عنا.

8- ياد كنيد مرا به عبوديت تا ياد كنم شما را به ربوبيت.

9- ياد كنيد مرا به ترك دنيا تا ياد كنم شما را به نعيم بقاء.

10- ياد كنيد مرا به صدق و صفا تا ياد كنم شما را در ملاء اعلى.

11- در كتاب كافى- از حضرت صادق عليه السّلام فرمود در حديث قدسى وارد شده: هر كه ياد كند مرا در ميان مردمان، ياد كنم او را در ميان فرشتگان. «1» و نيز فرمود: شيعيان ما كسانيند كه وقتى خلوت كنند ذكر خدا بسيار نمايند. «2» تقسيم: اقسام ذكر بسيار است:

تسبيح- در كتاب خصال- حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:

هر كه تسبيح نمايد خدا را در هر روز سى مرتبه، دفع فرمايد خداى عز و جل از او هفتاد نوع از بلا را كه آسانترين آن فقر است. «3»

«1» تفسير صافى، جلد اوّل، صفحه 202.

«2» اصول كافى، كتاب الدعاء، جلد 2، صفحه 499، حديث دوّم.

«3» بحار الانوار، جلد 93، صفحه 178، حديث نهم بنقل از خصال صدوق.

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 289

تحميد- از حضرت باقر عليه السّلام مروى است هر كه در وقت صبح چهار مرتبه گويد: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ* شكر آن روز را نموده؛ و هر كه در شب بگويد، شكر شب را بجا آورده. «1» تهليل- ثواب الاعمال- از حضرت صادق عليه السّلام فرمود: هر كه از روى اخلاص بگويد لا اله الا اللّه، داخل شود بهشت را. و اخلاص آن اينست كه منع كند او را اين كلمه از آنچه حرام فرموده خداوند عز و جل. «2» تكبير- از حضرت صادق عليه السّلام مروى است كه هيچ چيز نزد خدا محبوبتر از تكبير و تهليل نيست. «3» تنبيه: بزرگان فرموده‌اند: ذكر خدا به اعتبارى سه قسم باشد: ذكر لسانى، ذكر قلبى، ذكر جوارحى. و اصل ذكر، يادآورى به قلب است.

اطلاق آن بر ذكر زبانى از باب تسميه دال به اسم مدلول است، پس استعمال شده در آن به جهت ظهورش به مرتبه‌اى كه سبقت يابد به فهم. و ذكر لسانى بدون توجه قلبى چندان منشاء اثرى نخواهد بود، و لذا احاديث ائمه معصومين اين مطلب را تصريح فرموده از جمله در كتاب خصال ابن بابويه در ذيل وصاياى حضرت نبوى به علوى عليهما السلام فرمايد:

يا علىّ ثلاث لا يطيقها هذه الامّة: المواساة للاخ فى ماله و انصاف النّاس من نفسه و ذكر اللّه على كلّ حال، و ليس هو سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه اكبر و لكن اذا ورد على ما يحرم عليه خاف اللّه عزّ و جلّ عنده و تركه. «4» يعنى: اى على سه چيز است كه طاقت ندارند اين امت: 1- مواسات با برادر دينى در مال كه بهره‌اى به او بدهند. 2- انصاف دارد به مردم‌

«1» ثواب الاعمال، صفحه 28.

«2» ثواب الاعمال، صفحه 19.

«3» اصول كافى، كتاب الدعاء، جلد 2، صفحه 506، حديث دوّم.

«4» خصال، حديث 363.

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 290

نسبت به نفس خود كه هر چه بر خود نمى‌پسندد به مردم روا ندارد، و هر چه بر خود پسندد براى مردم همان را خواهد. 3- ياد خدا نمودن بر هر حالى و نيست آن ذكر «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اكبر» و لكن هر گاه وارد شود بر آنچه حرام است، بترسد خداوند عز و جل را و ترك كند آن را.

وَ اشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونِ‌: و سپاسدارى كنيد مرا: آنكه انعام فرمودم بر شما به نعمتهاى دنيويه و دينيه و ناسپاسى مكنيد مرا به انكار آن و مخالفت من، زيرا شكران موجب زيادتى نعمت و ثواب، و كفران باعث نزول نقمت و عذاب خواهد بود.

در كتاب كافى از حضرت صادق عليه السّلام فرمود: مكتوب است در تورات: شكر گزارى كن كسى را كه انعام فرموده بر تو، و انعام كن بر كسى كه سپاسدارى كند تو را. پس بدرستى كه زوال نيست براى نعمتها هر گاه شكر كنى آن را، و بقائى نيست براى آن هر گاه كفران كنى آن را.

شكر، زيادتى در نعمت، و امان است از تغيير آن. «1» تبصره: بزرگان فرموده‌اند شكر بر سه قسم است: 1- شكر به قلب كه تصوّر نعمت باشد. 2- شكر به زبان و آن تمجيد منعم است. 3- شكر به ساير جوارح كه مكافات نعمت است بقدر استحقاق آن. و حقيقت شكر صرف نعمتهاى الهى است در آنچه براى آن خلق شده و رضاى سبحانى در آن است.

فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونِ (152)

ترجمه‌

پس ياد كنيد مرا تا ياد كنم شما را و شكر كنيد از براى من و ناسپاسى مكنيد مرا.

تفسير

ياد كنيد مرا بطاعت تا ياد كنم شما را بثواب و شكر نعمت مرا بجا آوريد و كفران نعمت مرا ننمائيد و عصيان نورزيد و قمى از حضرت باقر (ع) روايت نموده كه ذكر خداوند اهل طاعت را بزرگتر است از ذكر ايشان خدا را و باين سبب جزاى اينذكر آن ذكر شده است و در خصال از حضرت امير المؤمنين (ع) روايت شده است كه ياد كنيد خداوند را در هر مكان همانا او با شما است و در كافى از حضرت صادق (ع) نقل نموده كه فرمود خداوند فرموده اى پسران آدم ياد كنيد مرا در انجمن خودتان ياد ميكنم شما را در انجمنى بهتر از انجمن شما و بحضرت عيسى (ع) فرموده ياد كن مرا پيش خود تا ياد كنم تو را پيش خود و ياد كن مرا در انجمن خود تا ياد كنم تو را در انجمنى بهتر از انجمن آدميان و نيز از آنحضرت روايت شده است كه خداوند ياد ننموده است او را هيچ كس از اهل ايمان مگر آنكه ياد نموده است او آنكس را ببهتر از آن پس سعى و كوشش كنيد در اطاعت خداوند و در مجمع و عياشى از حضرت باقر (ع) روايت نموده است كه پيغمبر (ص) فرمود ملائكه ميآيند و مى‌آورند نامه اعمال روز بنده را و همچنين مى‌آيند و مى‌آورند نامه اعمال شب را در صورتى كه در اول و آخر هر يك نوشته‌

جلد 1 صفحه 195

باشند امر خيرى را براى او خداوند ميامرزد اعمالى را كه در بين واقع شده است زيرا كه فرموده است ياد كنيد مرا ياد ميكنم شما را و در خصال از آنحضرت روايت نموده كه در بلاء خدا صبر لازم است و در قضا تسليم و در نعمت شكر واجب است و از حضرت سجاد (ع) روايت شده است كه كسيكه گفت الحمد للّه بتحقيق ادا نموده است شكر هر نعمتى از نعم الهى را و از امير المؤمنين (ع) نقل شده كه شكر هر نعمتى پرهيزكارى از محرمات الهى است و عياشى از حضرت صادق (ع) روايت نموده كه پرسيدند كه آيا شكر حدى دارد كه چون كسى بجا آورد آنرا مرد شاكر محسوب شود فرمود بلى پرسيدند آن چيست فرمود آنكه بگويد حمد مر خداى را بر هر نعمتى كه انعام فرموده است آنرا بمن حقير عرض ميكنم ظاهرا اين اقل مراتب شكر و حمد است و حدّ وسط همانست كه از امير المؤمنين (ع) نقل شد كه شامل ترك واجبات هم ميشود چون آنهم از محرمات است و مرتبه اعلى صرف نمودن بنده است تمام نعم الهى را در آنچه خلق شده است براى آن و بنابراين بايد از مكروهات بلكه مباحات هم اجتناب نمايد و تمام اقوال و افعالش يا واجب باشد يا مستحب تا بقدر امكان شكر گذارى نموده باشد و الا حق شكر نعمت الهى را نميتوان ادا نمود زيرا توفيق شكر هم نعمتى است از جانب حق و شكر لازم دارد و تسلسل ميشود و در مقابل هر مرتبه از مراتب مذكوره كفرانى است مخصوص بآن از دست و زبان كه برآيد كز عهده شكرش بدر آيد

شكر نعمت نعمتت افزون كند

كفر نعمت از كفت بيرون كند

فَاذكُرُونِي‌ أَذكُركُم‌ وَ اشكُرُوا لِي‌ وَ لا تَكفُرُون‌ِ (152)

(مرا ياد كنيد ‌تا‌ ‌شما‌ ‌را‌ ياد كنم‌ و ‌براي‌ ‌من‌ شكر گزار باشيد و كفران‌ نكنيد) فاء ‌براي‌ تفريع‌ ‌است‌ ‌يعني‌ چون‌ ‌اينکه‌ نعمت‌ها ‌را‌ بشما عنايت‌ كرديم‌ ‌پس‌ مرا ياد كنيد و شكر گزار باشيد و ذكر بمعني‌ بياد ‌خدا‌ و متوجه‌ ‌او‌ بودن‌ ‌در‌ جميع‌ حالات‌ ‌از‌ نعمت‌ و بلا و صحت‌ و مرض‌ و غنا و فقر و ‌غير‌ اينها ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ همه‌ حال‌ ‌خدا‌ ‌را‌ فراموش‌ نكنيد و متوجه‌ اوامر و نواهي‌ ‌او‌ باشيد و حقيقت‌ ذكر همين‌ معني‌ ‌است‌ و ذكر لساني‌ فرع‌ ‌بر‌ ‌آن‌ و ‌براي‌ تلقين‌ بنفس‌ و تحصيل‌ ‌اينکه‌ مرتبه‌ ‌است‌ أَذكُركُم‌ بيان‌ فايده‌ ذكر و جزاء آنست‌ و ياد كردن‌ ‌خدا‌ بتفضل‌ و انعام‌

1‌-‌ سوره‌ بقره‌ ‌آيه‌ 128

جلد 2 - صفحه 249

و افاضه‌ خيرات‌ و رفع‌ بليات‌ و توفيق‌ ‌بر‌ اعمال‌ صالحه‌ و نيل‌ بسعادت‌ و نجات‌ ‌از‌ هلاكت‌ ‌است‌.

وَ اشكُرُوا لِي‌ وَ لا تَكفُرُون‌ِ شكر، عبارت‌ ‌است‌ ‌از‌ شكر لساني‌ ‌که‌ بزبان‌ انسان‌ ‌خدا‌ ‌را‌ سپاس‌ كند و شكر جوارحي‌ ‌که‌ اعضاء و جوارح‌ ‌خود‌ و ‌هر‌ نعمتي‌ ‌که‌ ‌خدا‌ باو داده‌ ‌در‌ مورد ‌خود‌ و ‌براي‌ همان‌ غرضي‌ ‌که‌ ‌خدا‌ باو عنايت‌ فرموده‌ صرف‌ نمايد، و شكر قلبي‌ ‌که‌ همه‌ نعمت‌ها ‌را‌ ‌از‌ جانب‌ ‌خدا‌ بداند وَ ما بِكُم‌ مِن‌ نِعمَةٍ فَمِن‌َ اللّه‌ِ«1» و واقعا ‌خود‌ ‌را‌ ‌از‌ اداء شكر نعمتهاي‌ الهي‌ عاجز بداند و كفران‌ نعمت‌ اينست‌ ‌که‌ نعمت‌ الهي‌ ‌را‌ ‌در‌ ‌غير‌ غرض‌ الهي‌ صرف‌ كند ‌که‌ موجب‌ عذاب‌ الهي‌ و ‌از‌ دست‌ رفتن‌ نعمت‌ اوست‌ چنانچه‌ مي‌فرمايد: لَئِن‌ شَكَرتُم‌ لَأَزِيدَنَّكُم‌ وَ لَئِن‌ كَفَرتُم‌ إِن‌َّ عَذابِي‌ لَشَدِيدٌ«2».

اشاره

(آیه 152)- این آیه به مردم اعلام می‌کند که جا دارد شکر این نعمتهای بزرگ را بجا آورند و با بهره‌گیری صحیح از این نعمتها، حق شکر او را ادا کنند، می‌فرماید: «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و شکر مرا به جا آورید و کفران نکنید» (فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ).

جمله «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» اشاره به یک اصل تربیتی است یعنی به یاد من باشید، به یاد ذات پاکی که سر چشمه تمام خوبیها و نیکیها است، توجه شما به این ذات پاک شما را در فعالیتها مخلصتر، مصمم‌تر، نیرومندتر، و متحدتر می‌سازد.

همان گونه که منظور از «شکرگزاری و عدم کفران» آن است که هر نعمتی را درست به جای خود مصرف کنید و در راه همان هدفی که برای آن آفریده شده‌اید به کار گیرید.

ج1، ص137

ذکر خدا چیست؟

مسلم است منظور از ذکر خدا تنها یادآوری به زبان نیست، که زبان ترجمان قلب است، به همین دلیل در احادیث متعددی از پیشوایان اسلام نقل شده است که منظور از ذکر خدا یادآوری عملی است، در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می‌خوانیم که به علی علیه السّلام وصیت فرمود و از جمله وصایایش این بود:

«سه کار است که این امت توانایی انجام آن را (بطور کامل) ندارند، مواسات و برابری با برادر دینی در مال، و ادای حق مردم با قضاوت عادلانه نسبت به خود و دیگران، و خدا را در هر حال یاد کردن، منظور سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر نیست، بلکه منظور این است هنگامی که کار حرامی در مقابل او قرار می‌گیرد از خدا بترسد و آن را ترک گوید».